Άρθρο του Παναγιώτη Παπαδόπουλου (Γεωπόνου MSc , Γ.Π.Α. – Συμβούλου Αγροτικών Εκμεταλλεύσεων και Επιχειρήσεων Τροφίμων)
Τα σταυρανθή λαχανικά ανήκουν στην οικογένεια Cruciferae η οποία περιλαμβάνει περίπου 300 γένη και πάνω από 3.000 είδη. Τα κυριότερα σταυρανθή λαχανικά είναι αυτά του γένους Brassica , που προέρχονται από την κεντρική και βόρεια Ευρώπη καθώς και από την περιοχή της Μεσογείου.
Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το χυμό του λάχανου ως αντίδοτο για τα δηλητηριώδη μανιτάρια, ενώ καταπλάσματα σιναπιού (μουστάρδα) χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα για την παραγωγή θερμότητας έναντι μυϊκών πόνων ή διαστρεμμάτων
Η οικογένεια των σταυρανθών (Cruciferae) περιλαμβάνει σημαντικά λαχανικά, τα οποία καλλιεργούνται στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο σε μεγάλες ποσότητες. Είναι ψυχρής εποχής λαχανικά, δηλ. καλλιεργούνται σε εποχές με χαμηλές θερμοκρασίες.
Τα κυριότερα από αυτά, τα οποία καλλιεργούνται στην Ελλάδα είναι:
- Λάχανο: Brassica oleracea L. var. capitata,
- Κουνουπίδι: Brassica oleracea L. var. botrytis,
- Μπρόκολο: Brassica oleracea L. var. italica ,
- Λάχανο Βρυξελλών: Brassica oleracea L. var. gemmifera,
- Γογγύλι: Brassica oleracea L. var. Gongylodes,
- Ρεπάνι: Raphanus sativus L.,
- Λάχανο της Κίνας: Brassica rapa L. subsp. pekinensis.
Τα λαχανικά της οικογένειας των σταυρανθών είναι δικοτυλήδονα, διετή ποώδη φυτά τα οποία μπορεί να αναπτύσσονται και ως ετήσια, ανάλογα με τις συνθήκες κλίματος που επικρατούν την περίοδο της καλλιέργειάς τους.
Στο στάδιο του φυτρώματος είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τα διάφορα είδη των σταυρανθών λαχανικών. Το ριζικό τους σύστημα είναι σχετικά επιφανειακό, σχηματίζει κεντρική ρίζα και πολλές λεπτές πλευρικές ρίζες στα επιφανειακά 30-35 εκ. στρώματα του εδάφους.
Κάθε είδος έχει χαρακτηριστικά φύλλα, χονδρά δερματώδη, λεία, εκτός από τα φύλλα του λαχάνου τύπου Savoy τα οποία είναι κυματοειδή. Η τυπική ταξιανθία στην πλήρη ανάπτυξή της είναι επιμήκης με πολλά επάκρια μικρά άνθη.
Τα άνθη των σταυρανθών είναι τέλεια, φέρουν τέσσερα πέταλα σε σχήμα σταυρού, φέρουν 6 στήμονες από τους οποίους οι δυο είναι πιο κοντοί και δίχωρη ωοθήκη. Λόγω ασυμβίβαστου ή μη ταυτόχρονης ωρίμανσης των δυο φύλων παρατηρείται σταυρογονιμοποίηση με τα έντομα (εντομόφιλα) και κυρίως τις μέλισσες.
Οικονομική σημασία και Διατροφική αξία των σταυρανθών
Σε παγκόσμια κλίμακα τα είδη του γένους Brassica ανέρχονται στην τρίτη θέση μεταξύ των λαχανικών, μετά την πατάτα και την τομάτα. Πέρα από την παραγωγή για νωπή κατανάλωση, σημαντικές ποσότητες σταυρανθών λαχανικών μεταποιούνται (καταψυγμένα, αποξηραμένα, κονσερβοποιημένα, σε άλμη κ.ά.), ενώ καλλιεργούνται επίσης για ζωοτροφή και παραγωγή βιοκαυσίμων. Από είδη του γένους Brassica παρασκευάζονται παραϊατρικά φάρμακα.
”Σε παγκόσμια κλίμακα τα είδη του γένους Brassica ανέρχονται στην τρίτη θέση μεταξύ των λαχανικών, μετά την πατάτα και την τομάτα”
Τα προτεινόμενα από εμπορική άποψη και προοπτική καλλιεργούμενα σταυρανθή για την Ελλάδα , είναι τα Λάχανο, Μπρόκολο , Ρόκα και η Λαχανίδα kale.
Υπάρχουν πολύ σημαντικοί λόγοι για τους οποίους προτείνεται η επένδυση στην βιολογική καλλιέργεια και την τυποποίηση των σταυρανθών λαχανικών:
- Ο κλάδος παρουσιάζει δυναμική και εξωστρέφεια και η ζήτηση για ποιοτικά και ασφαλή είναι δεδομένη. Η Παγκόσμια παραγωγή όλων των καλλιεργούμενων σταυρανθών, το 2013, ανέρχεται σε 71.436.600 τόνους και καλλιεργούνται συνολικά 2.443.591 εκτάρια. (πηγή FAOSTAT).
- Η πρώτη χώρα σε παραγωγή την Κίνα, τόσο στην καλλιέργεια κουνουπιδιού και μπρόκολου, όσο και στην καλλιέργεια του λάχανου και των υπόλοιπων σταυρανθών (56,6 % της παγκόσμιας παραγωγής).
- Η δεύτερη μεγαλύτερη παραγωγός χώρα σε σταυρανθή είναι η Ινδία, η οποία κατέχει το 15% της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής
- ακολουθείται από τη Ρωσία, από τη Β. Κορέα και από την Ιαπωνία.
Υπάρχει παγκόσμια διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση, για λάχανα και γενικά για τα σταυρανθή λαχανικά. Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και την Δυτική Ευρώπη, πολλά δημοσιεύματα τα τελευταία χρόνια αναφέρονται στις πολύ σημαντικές για την υγεία, θετικές επιπτώσεις από την καλλιέργεια αυτών των λαχανικών, με αποτέλεσμα να αυξάνει η ζήτηση και οι απαιτήσεις στην ποιότητα και τον ορθό τρόπο παραγωγής (βιολογικά, ολοκληρωμένης διαχείρισης, περιορισμένων εισροών, χωρίς υπολείμματα φυτοφαρμάκων).
Τα είδη αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από διαιτητική άποψη για πολλούς λόγους. Αποτελούν μια από τις κυριότερες πηγές θειούχων αμινοξέων και μια πλούσια πηγή μεταλλικών στοιχείων. Ορισμένα από τα είδη αυτά (λαχανίδα, λάχανο Βρυξελλών, μπρόκολο) περιέχουν επίσης αντιοξειδωτικές ουσίες σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες απ’ ότι άλλα λαχανικά. Τα λαχανικά αυτά παρουσιάζουν επίσης αντικαρκινικές ιδιότητες, λόγω της υψηλής τους περιεκτικότητας σε γλυκοσινολίτες και στα παράγωγα της υδρόλυσής τους, πράγμα που έχει αποδειχθεί τόσο με επιδημιολογικές μελέτες όσο και με πειράματα σε πειραματόζωα.
”Τα είδη αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από διαιτητική άποψη για πολλούς λόγους. Αποτελούν μια από τις κυριότερες πηγές θειούχων αμινοξέων και μια πλούσια πηγή μεταλλικών στοιχείων”
Τα βρώσιμα προϊόντα των σταυρανθών περιέχουν σημαντικές ποσότητες διαιτητικών ινών που συμβάλλουν στην καλή λειτουργία του εντέρου.
Από τα σταυρανθή λαχανικά, η λαχανίδα (kale), το μπρόκολο και τα λαχανάκια Βρυξελλών προσφέρουν σημαντικά υψηλότερες ποσότητες αντιοξειδωτικών ουσιών στον καταναλωτή σε σχέση με άλλα κηπευτικά.
Υπάρχουν περιθώρια για αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων με λαχανικά, στην Ελλάδα, στα πλαίσια της αναδιάρθρωσης του καλλιεργητικού χάρτη, λόγω των αλλαγών στην νέα Κ.Α.Π., άλλα και στην ανάγκη εξασφάλισης νέων αγορών για τα ελληνικά αγροτικά προϊόντα.
Στην Ελλάδα συνολικά καλλιεργούνται 5.700 εκτάρια με σταυρανθή λαχανικά, ενώ η συνολική παραγωγή είναι περίπου 188.000 τόνοι (στοιχεία FAOSTAT 2013). Τα βασικά είδη των σταυρανθών από πλευράς καλλιεργούμενων εκτάσεων στην Ελλάδα είναι το λάχανο και το κουνουπίδι ενώ τα τελευταία χρόνια έχει προστεθεί και το μπρόκολο.
Η χώρα μας πλεονεκτεί έναντι άλλων ευρωπαϊκών χωρών στην καλλιέργεια και πρωιμότητα των κηπευτικών, λόγω της ηλιοφάνειας και του ήπιου γενικά και εύκρατου κλίματος. Λόγω του ήπιου κλίματος και τον Χειμώνα σε πολλές περιοχές της χώρας, θα μπορούσε με τον κατάλληλο προγραμματισμό και την επιλογή των κατάλληλων ποικιλιών να γίνει καλλιέργεια των σταυρανθών λαχανικών όλο τον χρόνο. Η Ελλάδα θα μπορούσε να εξαγάγει λάχανα και άλλα σταυρανθή λαχανικά σε χώρες της Ανατολικής, Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, τις εποχές που υπάρχουν δυσκολίες στην παραγωγή λόγω του κλήματος στις χώρες αυτές.
Στην χώρα μας μπορεί λόγω των ιδανικών εδαφοκλιματικών συνθηκών να γίνει εφαρμογή πιο ήπιων περιβαλλοντικά συστημάτων διαχείρισης της καλλιέργειας , π.χ. βιολογική γεωργία, Global gap, με αποτέλεσμα την πιστοποίηση των προϊόντων και την ευκολότερη και πιο προσοδοφόρα εμπορική διέξοδο.
Ευκολία εισόδου νέων επιχειρήσεων στον κλάδο. Η καλλιέργεια των λαχανικών δεν απαιτεί μεγάλες εκτάσεις, όπως στις αροτραίες καλλιέργειες (σιτηρά, ενεργειακές καλλιέργειες, βαμβάκι κ.λ.π). Βέβαια η ύπαρξη πολλών μεμονωμένων μικρών παραγωγών δημιουργεί διαρθρωτικό πρόβλημα στην οργάνωση δικτύων πώλησης και εξαγωγών.
Υπάρχει δυνατότητα πλέον εκμηχάνισης όλων των φάσεων της παραγωγής, με αποτέλεσμα να υπάρχουν περιθώρια μείωσης του κόστους, εφόσον εξασφαλισθούν οικονομίες κλίμακας (επένδυση σε μεγάλες εκτάσεις ή συνεργασία ως ομάδες παραγωγών).
Ο καλλιεργητής παράγει προϊόντα και απευθύνεται σε μια αγορά που καταναλώνει τα σταυρανθή λαχανικά (δεν είναι νέα προϊόντα). Εύκολα μπορεί να τα πουλήσει ο ίδιος και να έχει μερίδιο από την εμπορία του προϊόντος. Τα προϊόντα που παράγονται θεωρούνται επώνυμα, ποιοτικά, με αποτέλεσμα να εξασφαλίσει καλές τιμές και σταθερό πελατολόγιο.
Υπάρχει δυνατότητα τυποποίησης και περαιτέρω μεταποίησης των προϊόντων αυτών και της διάθεσης τους σε νέες αγορές με μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία (πχ τουρσί, χυμούς, σνακ, αποξηραμένα λαχανικά κ.α). Για παράδειγμα στο εξωτερικό, και ειδικότερα στις Η.Π.Α., τα τελευταία χρόνια, το κέιλ έχει γίνει διατροφική συνήθεια (ή/και μόδα). Το χρησιμοποιούν πολύ σε σαλάτες, στην μαγειρική (όπως το σπανάκι), σε πράσινους χυμούς και smoothies και τα Kale Chips ως vitamin snack. Έχει ξεκινήσει και στην Ελλάδα η διάθεση του και ως μεταποιημένο προϊόν – kale chips, που είναι ουσιαστικά φύλλα λαχανίδας κέιλ, αποξηραμένα(σε διάφορες γεύσεις, ανάλογα με τα καρυκεύματα). Για την μεταποίηση σε chip γίνεται αποξήρανση σε χαμηλές θερμοκρασίες (περίπου) 45℃, ώστε να διατηρούν όλα τα θρεπτικά τους συστατικά, βιταμίνες και ιχνοστοιχεία αναλλοίωτα. Στις αγορές αυτό το προϊόν αποκτά υπεραξία και η τιμή του είναι πολλαπλάσια του νωπού.
Σημαντική είναι η και η κοινωνική διάσταση της καλλιέργειας , με την δυνατότητα δημιουργίας θέσεων εργασίας (λόγω της δυνατότητας ολοκληρωμένης παραγωγικής διαδικασίας (καθετοποιημένες μονάδες παραγωγής και τυποποίησης αγροτικών προϊόντων).